Waarom moet een gezin inkomsten en uitgaven in balans houden en kan het zijn schuld niet te veel laten oplopen en waarom kan een overheid zich dit wel veroorloven? Het simpele antwoord dat vroeger op school werd verteld, was dat een overheid altijd (hogere) belastingen kan opleggen aan haar burgers om de schuld af te lossen. Kortom een overheid, ofwel in dit verband een land, kan niet failliet gaan.
Maar dit is te simpel. Landen kunnen wel degelijk failliet gaan, zeker als zij schulden hebben in een andere valuta dan die van hun eigen land. Maar ook als de schulden voornamelijk in de eigen munt luiden, zit er een grens aan de maximale tekorten en schuld. Er moet immers worden afgelost en er moet rente over de schuld worden betaald.
Naast de grote economische en politieke problemen, waarmee het Westen zich geconfronteerd ziet, zal de tekortenproblematiek de komende jaren op de voorgrond komen. De hoge verwachtingen die burgers en bedrijfsleven hebben dat de eigen overheid hun behoeften kan vervullen, zet een enorme druk op de overheidsfinanciën.
Verenigd Koninkrijk
De recentste waarschuwing aan een industrieland om niet te ver te gaan in haar uitgaven was gericht aan het Verenigd Koninkrijk. Na de val van Boris Johnson trad Liz Truss op 6 september 2022 als premier aan. Haar zeer ambitieuze begroting werd door de markten niet gewaardeerd en er ontstond een financiële crisis. De Bank of England moest te hulp schieten en Liz Truss moest op 25 oktober 2022 alweer aftreden. Haar opvolgers Rishi Sunak en Keir Starmer (Labour) moesten ook terdege rekening houden met de mening van de obligatiemarkten.
Europese Unie
In het Groei en StabiliteitsPact (GSP) van 1997 werden de normen voor de individuele landen van de EU vastgelegd. Het begrotingstekort van de overheid mocht niet meer dan 3% van het Bruto Binnenlands Product (BBP) bedragen en de schuld niet meer dan 60% of zich in voldoende mate in die richting bewegen.
Alhoewel de percentages eigenlijk willekeurig gekozen werden, gingen zij toch een belangrijke rol spelen in de beoordeling van het beleid. Onder andere in de eurocrisis van 2014 waren deze begrotingsregels ook het referentiepunt voor het beleid.
Eind april 2024 zijn nieuwe regels aan het GSP toegevoegd. De oude regels werden onvoldoende nageleefd en gehandhaafd. Daarnaast zouden de oude regels procyclisch zijn, onrealistische bezuinigingen voorschrijven, te complex zijn en publieke investeringen ontmoedigen.
De nieuwe regels komen aan deze bezwaren tegemoet, maar zijn nog wel complex. Landen krijgen meer tijd – tot 7 jaar – en flexibiliteit om hun begroting op orde te krijgen.
Er wordt gestuurd op het zogenaamde structurele primaire begrotingsoverschot. Hoge schuldenlanden als Italië, Spanje en Frankrijk hebben in het verleden (bijna) nooit een dergelijk overschot gehaald.
De grootste problemen zitten bij Frankrijk, mede door de politieke impasse in het streven een stabiele regering te vormen. Het begrotingstekort zal in 2025 op zijn allerbest 5% bedragen bij het huidige schuldniveau van 111%. Er zijn dus geen middelen om de politieke onrust via de publieke uitgaven af te kopen. De obligatiemarkten hebben al hogere rentes voor Franse staatsleningen geëist, zelfs renteniveaus hoger dan voor Griekenland. Daarbij is er een kans dat de kredietstatus van Frankrijk dit jaar verlaagd gaat worden. Enkele jaren geleden werd Frankrijk als een zeer kredietwaardig land beschouwd. Net als Nederland en Duitsland had het een AAA rating, de hoogst mogelijke. In de afgelopen jaren is deze verlaagd en bedraagt nu AA-, het laagste niveau ooit voor het land. In maart volgt een nieuwe beoordeling van een van de rating bureaus (Fitch), die in 2024 al een “negative outlook” voor de Franse Staat heeft gegeven.
Dit kan ervoor zorgen dat de rente in Frankrijk verder oploopt en het in de komende jaren nog lastiger zal worden om de begroting op orde te krijgen.
Verenigde Staten
Omdat de dollar een reservemunt is, geeft dit de VS extra ruimte om te veel uit te geven. Het land heeft hiervan dankbaar gebruik gemaakt. Tekorten van 6 – 9% van het BBP in de afgelopen jaren zijn eigenlijk alleen in oorlogstijd gebruikelijk. De publieke schuld is in 2024 gestegen tot US dollar 36.000 miljard. Dat is 122% van het BBP.
Ook als de herfinancieringen van de aflossingen geen probleem zijn (een groot deel van de schuld is in buitenlandse handen incl. China) dan drukken de rentelasten op de schuld. Nu al wordt 3,7% van de begroting uitgegeven aan rente-uitgaven en worden andere uitgaven op de begroting steeds meer verdrongen.
Er zijn signalen dat de nieuwe regering van Donald Trump zich goed bewust is van de Amerikaanse schuldenproblematiek. Zo is Elon Musk aangewezen om US dollar 2.000 miljard te bezuinigen op het ambtenarenapparaat.
We zullen tot na 20 januari moeten wachten hoe de nieuwe regering de te hoge overheidsuitgaven gaat aanpakken. Ook in de VS zijn de obligatiebeleggers de eersten die signalen afgeven, de zogenaamde ‘Bond vigilantes’.
Groei en tekorten
De Corona-epidemie heeft in veel landen geleid tot een forse verhoging van de overheidsbestedingen om de economische groei op peil te houden. Maar daarna heeft nauwelijks een normalisatie plaats gevonden waardoor overheidsschulden tot onhoudbare niveaus oplopen. In een geopolitieke onrustige wereld zal het een uitdaging worden om hier iets aan te doen met behoud van economische groei.
Franke J. Burink
Dit artikel is op persoonlijke titel geschreven